Skip to main content

Cymru a’r cawr

gan ROB GRIFFITHS

Braf iawn ydyw fod un o gantorion opera mwyaf blaenllaw’r byd, Bryn Terfel, yn perfformio mewn dau gyngerdd yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd i ddathlu llais a bywyd Paul Robeson.

Mab caethwas croenddu yn Unol Daleithiau America, roedd hefyd yn ganwr ac actor enwog yn ystod ei fywyd cythryblus a dewr.

Pan fu farw ym 1976, roedd miliynau o bobl ar draws y byd yn galaru colli un o bobl fwyaf yr ugeinfed ganrif — cawr o ddyn sy’n haeddu lle ochr yn ochr â Nelson Mandela fel ymladdwr dros ryddid. 

Roedd llawer o bobl yn galaru yng Nghymru hefyd, oherwydd y cyswllt arbennig a sefydlwyd rhwng Robeson a phobl Cymru, yn enwedig y glowyr, eu teuluoedd a chymuned groenddu dociau Caerdydd.

Ganwyd ef ym 1898 yn Princeton, New Jersey, i gyn-gaethwas y Parch William Robeson a Maria, athrawes a fu farw pan oedd Paul yn bum mlwydd oed.

Yn wyneb rhagfarn a chasineb, roedd yn fyfyriwr ac yn athletwr o’r radd flaenaf yn yr ysgol uwchradd, Coleg Rutgers, Ysgol Gyfraith Colombia a’r Gynghrair Pêl-droed Cenedlaethol. Ar y cae pêl-droed, roedd yn wynebu trais hiliol gan chwaraewyr o’r ddwy ochr.

Yn ystod y 1920au, fe daflodd ei hun i mewn i’r Dadeni Harlem ochr yn ochr â’r comiwnyddion, sosialwyr a radicaliaid duon a ysbrydolai ffyniant o ddiwylliant pobl groenddu a’r dosbarth gweithiol.

O ganlyniad i’w lais baritôn rhyfeddol o ddwfn a’i bresenoldeb carismatig, daeth Robeson yn gyflym i chwarae rolau blaenllaw mewn cyngherddau a dramâu, gyda’i wraig Eslanda (‘Essie’) yn darparu cefnogaeth foesol, ariannol a phroffesiynol anhepgorol. Dilynodd gwaith recordio a radio.

Ym 1928, daeth Robeson i Lundain i berfformio yn y sioe gerdd ‘Show Boat’, lle enillodd ei ganu o ‘Ol’ Man River’ boblogrwydd enfawr iddo. Penderfynodd ef a Essie ymgartrefu yn y ddinas, er i Gril y Savoy roi llai na chroeso iddynt drwy eu gwrthod bwrdd.

Un prynhawn yn ystod gaeaf 1929, fe ddaeth ar draws carfan o lowyr Cymreig di-waith a oedd wedi cerdded i Lundain i ganu am roddion ariannol.

Wedi ei swyno gan eu harmoni, ymunodd Robeson â’u gorymdaith cyn eu diddanu ar y diwedd gydag ‘Ol’ Man River’ a detholiad o ganeuon ysbrydol Negroaidd.

Sawl degawd yn ddiweddarach, yng Nghartref Gorffwys Glowyr Talygarn, cofiai un o’r marchogwyr i rodd Robeson ei hun fod yn ddigon i dalu am eu tocynnau yn ôl i Gymru mewn cerbyd rheilffordd llawn o fwyd a dillad.

Felly dechreuodd y cyfnod hir o gariad rhwng Robeson â dosbarth gweithiol Cymru a aeth yn llu i’w gyngherddau, gan gynnwys un yng Nghaernarfon i godi arian yn sgil trychineb glofaol Gresffordd a laddodd 266 o lowyr ym 1934.

Er bod Robeson bellach yn seren ffilm a theatr, roedd cyflwr gwael y gweithwyr yng Nghymru, Lloegr, Awstria a’r UDA yn ystod y Dirwasgiad Mawr yn taro tant dwfn ynddo.

Ond ymweliad Paul Robeson i’r Undeb Sofietaidd ym 1934, fel gwestai’r cyfarwyddwr ffilm Sergei Eisenstein, a oedd yn ei argyhoeddi nid yn unig y dylid disodli cyfalafiaeth.

Roedd ei brofiad yno o gymrawdgarwch a chydraddoldeb rhwng pobl o wahanol hil a chenedligrwydd, mewn cymdeithas newydd yn rhydd o argyfwng economaidd, yn ei argyhoeddi y gallai hynny ddigwydd.

Wedyn, treuliodd Robeson a’i deulu hyd at flwyddyn ar y tro yn byw ac yn gweithio ymhlith pobl Rwsia. 

Roedd y rhyfel gwrth-ffasgaidd yn Sbaen ymhellach yn cyfuno ei wleidyddiaeth. Aeth yno ym 1938 i annerch a chanu i wirfoddolwyr y Brigadau Rhyngwladol a aeth o Gymru ac o bedwar ban y byd i amddiffyn Gweriniaeth Sbaen a democratiaeth.

Roedd hefyd wedi dod yn fwyfwy ymwybodol o’r angen i hyrwyddo treftadaeth ddiwylliannol Affricanaidd, ymwybyddiaeth a statws poblogaeth ddu’r UDA.

Astudiodd 20 o ieithoedd Affrica, gan ychwanegu gwybodaeth strwythurol o Almaeneg, Rwsieg, Arabeg, Tsieineaidd ac Iddewig. Byddai’r baledi Cymraeg yn dod yn hwyrach.

Ym 1940, dychwelodd Robeson i’r sinema mewn ffilm gan Stiwdios Ealing, “The Proud Valley.” Lleolid yn ne Cymru, roedd y ffilm yn adrodd hanes dyn du ifanc sy’n ennill calonnau’r gymuned leol a’i glowyr drwy weithio’n galed, canu’n galonnog a’i ferthyru gan ffrwydrad dan y ddaear. 

Ar ôl ymosodiad yr Almaen Natsïaidd ar yr Undeb Sofietaidd, cefnogodd ‘rhyfel y bobl yn erbyn ffasgiaeth’. Aeth i ganu i filwyr Americanaidd a’u cynghreiriaid, tra hefyd yn siarad yn erbyn y driniaeth warthus o filwyr du gan lawer o’u gydwladwyr gwyn ac awdurdodau milwrol yr Unol Daleithiau.
 

Wynebai Paul Robeson holl rym gwrth-gomiwnyddiaeth yn y Rhyfel Oer a ddilynodd. Er na wnaeth ef erioed ymuno â’r Blaid Gomiwnyddol, oedd yn cydweithio’n agos iawn â chomiwnyddion a sosialwyr i frwydro yn erbyn hiliaeth ac imperialaeth ac o blaid heddwch a chyfiawnder cymdeithasol.

Pan gyhuddwyd arweinwyr y Blaid Gomiwnyddol Americanaidd o dorri’r Ddeddf Smith, dywedodd Robeson fod ‘rhai o’r Americanwyr mwyaf disglair a nodedig ar fin mynd i’r carchar’ oherwydd eu bod yn gwrthod ar egwyddor i ddatgelu eu cysylltiadau gwleidyddol. Byddai e’n barod i wneud yr un peth ac yn ymuno â nhw yn y carchar os oes angen.

Gwrthwynebodd Rhyfel Corea, gan ymrwymo drwy gydol ei oes i’r Undeb Sofietaidd a’i bolisi tramor, er protestiodd yn erbyn erledigaeth ffrindiau ac eraill yno. 

Dinistriodd ei yrfa yn yr Unol Daleithiau bron yn gyfan gwbl gan ei safiad egwyddorol. Diflannodd y cynigion gwaith ac ymosododd carfannau asgell dde, dreisgar ar ei gyngherddau. Gorchmynnwyd ef i ymddangos gerbron pwyllgorau Cyngres i wynebu cyhuddiadau o fod yn chwyldroadwr ac yn fradwr.

Wynebodd Robeson Bwyllgor Gweithgareddau Di-Americanaidd y Tŷ mewn modd ysblennydd, gan ddweud wrth yr hwylwyr gwrachod: “Gan fod fy nhad yn gaethwas a bu farw fy mhobl i adeiladu’r wlad hon, byddaf yn aros yma ac yn cael rhan ohono, yn union fel chi. Ac ni fydd unrhyw bobl o feddyliau ffasgaidd yn fy ngyrru oddi wrtho. Ydy hynny’n glir?”

Ym Mhrydain, gosodwyd ef o dan oruchwyliaeth helaeth ar ran y Gangen Arbennig a’r gwasanaethau cudd. Mae ffeiliau’r Archifau Cenedlaethol yn datgelu llawer am ragolygon hiliol ac imperialaidd ei wylwyr.

Gwrthodwyd pasbort gan lywodraeth yr UDA, a oedd yn ei atal rhag ymweld ag Eisteddfod Glowyr De Cymru ym 1951. Chwe blynedd yn ddiweddarach, cyflawnodd y gwahoddiad wrth ganu i’r glowyr a’u teuluoedd trwy’r cebl teleffonig traws-Iwerydd cyntaf.

Ar ôl i ymgyrch fyd-eang sicrhau dychweliad ei basbort, teithiodd Robeson i Eisteddfod Genedlaethol Glyn Ebwy ym 1958 fel gwestai’r AS lleol, sef Aneurin Bevan.

Roedd Paul Robeson yn byw’n ddigon hir i groesawu chwyldro Ciwba, rhyddhad Fietnam a buddugoliaeth i’r mudiad hawliau sifil yn yr Unol Daleithiau. Bu farw ar ôl cyfnod hir o iechyd gwael, ond yn dal i fod yn sosialydd a wrthwynebai’r clebran o blaid rhyfel â’r Undeb Sofietaidd a Tsieina’r Bobl.

Er ei fod yn rhy sâl i fynd i gyngerdd i’w anrhydeddu am ei ben-blwydd 75 oed, anfonodd neges llais at y llu o’i gyfeillion a’i gefnogwyr yn Efrog Newydd: “Er nad wyf wedi bod yn weithgar ers sawl blwyddyn, rwyf am i chi wybod mai’r un Paul ydw i o hyd, sydd mor ymroddedig ag erioed i achos byd-eang dynoliaeth am ryddid, heddwch a brawdoliaeth.”

Mae Rob Griffiths yn ysgrifennydd cyffredinol Plaid Gomiwnyddol Prydain. 

OWNED BY OUR READERS

We're a reader-owned co-operative, which means you can become part of the paper too by buying shares in the People’s Press Printing Society.

 

 

Become a supporter

Fighting fund

You've Raised:£ 13,288
We need:£ 4,712
3 Days remaining
Donate today